Kan een bus zelf rijden, zonder bestuurder? Ja, dat blijkt te kunnen, zo ontdekte ik vorige zomer in Oostenrijk. Door ons vakantiedorpje liep het proeftraject voor een zelfrijdende bus. Gelukkig was het een rustig dorpje en ik besloot een ritje te wagen om met deze robot kennis te maken. De zelfrijdende bus blijkt prima in staat om zijn weg te vinden zonder ergens tegenaan te rijden en stopt ook volgens dienstregeling bij alle haltes. Maar, de bus stopt ook als hij een uitstekende tak tegenkomt of een iets scheef geparkeerde auto. Of een verbaasde wandelaar, die uit beleefdheid stil blijft staan. De vele abrupte stops leidden ertoe dat ik regelmatig mijn veiligheidsgordel voelde aanspannen. Het leidde trouwens ook tot flink wat getoeter van geïrriteerde automobilisten.
Aan boord van de bus was wel een medewerker van het onderzoeksinstituut dat de proef uitvoerde. Hij noteerde waar de bus haperde of juist niet op tijd tot stilstand kwam.Als het nodig was kon deze man ook ingrijpen. Hij gebruikte daarvoor een apparaatje dat me sterk deed denken aan de controller die mijn zoon gebruikt bij zijn Play Station 4. Ik raakte met de man in gesprek over de redenen waarom zelfrijdende auto’s, bussen en vrachtwagens worden ontwikkeld. Ik vroeg hem of bussen zoals deze in de toekomst het verkeer veiliger gaan maken. Zouden fouten van bestuurders, die nu vaak de oorzaak van ongevallen zijn, dan van de baan zijn? Dat kon hij niet met zekerheid zeggen.
Wat als het misgaat?
We bespraken de situatie waarin het technisch allemaal wel mogelijk blijkt, maar het tóch misgaat. Daarbij kwamen we te spreken over het ongeval waarbij een in slaap gevallen bestuurder van een zelfrijdende auto mét een stuur niet in staat bleek op tijd in te grijpen. Dan gaat het om voertuigen die heel veel zelf kunnen, maar in kritische situaties de controle teruggeven aan de bestuurder. Dat is nogal wat: je zit je e-mails te lezen en opeens vertelt de robotauto dat je met een noodsituatie aan de slag moet. Ben je daar als bestuurder nog wel toe in staat? Eerst koffie nemen, om wat scherper te worden, zit er ook niet in. Als er dan schade is of slachtoffers vallen, wie is daar dan voor verantwoordelijk?
Hebben we oogcontact?
Mijn echtgenote mengde zich in ons gesprek en merkte op dat de met sensoren volgehangen bus één ding niet kan zoals de menselijke bestuurder dat, meestal, wel doet. De bus anticipeert niet en kijkt alleen naar wat er is. Dus naar wat er door de techniek kan worden waargenomen (obstakels, andere voertuigen en personen op straat), niet naar wat er gaat komen. Omgaan met bijvoorbeeld iemand die op een “makkelijke plek” even wat wil uitladen en waar je als bestuurder dan vast om heen begint te sturen. Of, dat je doorhebt dat een voetganger die langs de weg loopt jou als bestuurder aankijkt om te zien of hij is opgemerkt. Dat onvermogen om te anticiperen roept de vraag op of het zelfrijdende voertuig straks overal moet kunnen rijden.
Mag de zelfrijdende auto de weg op?
Als jurist vraag ik me af hoe je de maatschappelijke ordening zou moeten aanpassen, zodanig dat alle belangen behoorlijk behartigd zijn. Al een tijdje onderzoeken overheden hoe de regelgeving kan worden toegepast of aangepast om nieuwe technische mogelijkheden toe te staan. Bijvoorbeeld om onder voorwaarden toe te laten dat producenten hun zelfrijdende voertuigen op de weg testen om ervaring op te doen en te laten zien dat ze veilig zijn. De wetgever staat daarbij voor vragen op allerlei niveaus. Een fundamentele keuze lijkt mij of de nieuwe technologie voor alle verkeerssituaties wordt toegestaan. Een andere belangrijke vraag is of we voertuigen op de openbare weg willen waarbij de inzittende geen controle meer heeft.
Wie is verantwoordelijk bij een ongeval?
Na mijn ervaring in de testbus is het me duidelijk dat bij zelfrijdende voertuigen de gebruikelijke aanpak om na een ongeval te onderzoeken wie dat heeft veroorzaakt, niet van toepassing zal zijn. Bij onderzoek naar de oorzaak van een ongeval wordt immers gekeken naar het gedrag van de bestuurder, bijvoorbeeld of er op tijd is geremd of bijgestuurd. Als je als eigenaar en inzittende geen controle over het (volledig) zelfrijdende voertuig hebt, ligt het voor de hand te zeggen dat het dan aan het voertuig ligt. Dus moet de wetgever zich ook uitspreken over de vraag hoe we zullen omgaan met een ongeval waarbij een zelfrijdend voertuig betrokken is.
Hoe moet het verder?
Welke belangen moet de wetgever afwegen? De producent zit er waarschijnlijk niet op te wachten om bij de afhandeling van alle voorkomende ongevallen betrokken te raken. Laat staan dat die wil opdraaien voor de schade die met het voertuig is veroorzaakt. Maar gaan de verzekeraars die de (wettelijk verplichte) aansprakelijkheid dekken, dan alle schade vergoeden? Of moet het robotvoertuig zelf een vorm van verantwoordelijkheid gaan krijgen, zoals sommige voorstellen voor aanpassing van de wetgeving suggereren? Het zetten van de radicale stap naar een zelfrijdend voertuig op de openbare weg maakt het noodzakelijk om naar die vragen te kijken. Daarbij is het zaak dat de wetgever zal komen tot een behoorlijke verdeling van de risico’s tussen producent, verzekeraars en eigenaars/gebruikers van een robotvoertuig op de openbare weg.